Otizmli çocuklara sosyal beceri kazandırma yolları

Sosyalleşme bireyin gelişiminde en önemli süreçlerden birisidir. Birey bu süreçte başkalarıyla karşılıklı sosyal ilişki geliştirerek bir grubun işlevsel üyesi haline gelir ve grubun diğer üyelerinin değerlerini, davranışlarını ve inançlarını kazanır. Bu süreç, doğumdan hemen sonra başlar ve bireyin yaşamı boyunca devam eder.

Sosyalleşme başkalarıyla etkileşim geliştirerek başlar ve bu etkileşim sırasında kullanılabilecek en önemli beceri sözel iletişimdir. Olağan gelişen çocuklar sözel iletişim becerilerini yetişkinlerden, akranlarından ve televizyondan model alarak öğrenirler. Ancak otizmli çocuklar bu tür becerileri geliştirmek için gerekli olan dikkati yöneltme ve taklit gibi temel becerilerden yoksundurlar. Bu nedenle model alarak sözel iletişim becerisi kazanma şansları diğer çocuklara oranla oldukça düşüktür.

İlk iletişim deneyimleri için genellikle anne-babalar, bakıcılar ve öğretmenler istekli ve sempatik konuşma partnerleridir. Çocuklar ise birbirleriyle etkileşim sırasında kontrol edilmesi çok güç uygun olmayan davranışlar gösterebilirler. Ayrıca otizmli küçükler, başkalarının iletişim girişimlerine tepki veremeyebilirler; kardeşleri ve olağan akranları onlarla alay edebilir veya duyarsız davranabilirler. Bu yüzden otizmli çocuklara akranlarıyla iletişime geliştirmeyi öğretmeden önce yetişkinlerle iletişime geçmeyi öğretmek daha uygun olur. Yetişkinlerle öğretilebilecek ilk iletişim becerileri başkalarına yaklaşma, bakma ve onlarla sözel iletişim başlatma gibi temel becerilerdir.

Akranlararası iletişimi öğretmeye başlarken konuşmalar genellikle tercih edilen oyuncaklar ve etkinlikler hakkında olmalıdır. Örneğin, aşağıdaki resimde görüldüğü gibi bir akranın fotoğrafına iletişim başlatmak için kullanılabilecek bir sözcük veya cümlenin (örneğin, ‘Kaydıraktan kayalım’ veya ‘Gel oynayalım?’ veya ‘TV’) kayıt edildiği bir bas-konuş iliştirilir. Çocuk, fotoğraf yardımıyla etkileşim başlatacağı akranını bulur ve düğmesine basarak bas-konuşu çalıştırır ve kaydı yapılmış konuşmayı tekrar eder. Eğer akran da otizmli bir çocuk ise, o da ‘Evet’ veya ‘Tamam’ gibi konuşmalarla tepki veren başka bir bas-konuş kullanabilir ve bundan sonra her ikisi de birlikte etkinliği yapabilirler.

Bu tip kısa sözel alışverişler, değişik akranlarla ve günün değişik zamanlarında, aşamalı olarak ilave etkinliklerde kullanılabilir. Oyun odasının kapısına yerleştirilmiş bir bas-konuşa ‘Salıncağa binebilirim’ konuşması kayıt edilebilir. Çocuk bas-konuşu çalıştırarak akranına bu konuşmayı tekrar eder, akranı da başka bir bas-konuş kullanarak tepki (‘Salıncağa binelim’) verebilir.
Başka bir örnekte ise çocuğun beslenme çantasın baş-konuş konabilir. Çocuk çantasını açınca bas-konuşu alır, çalıştırır ve ‘Benim elmam var’ sözel tepkisini verebilir. Birlikte beslenme yaptığı akranı da sözel karşılık vermek için ‘Benim de cipsim var’ ifadesinin kayıt edildiği başka bir bas-konuşu kullanarak karşılık verebilir. Eğer akran otizmli bir çocuk ise, her ikisine de benzer şekilde öğretim yapılır. Eğer otizmli çocuk, olağan gelişen bir akranı ile etkileşimde bulunacak ise akranından ilk başlarda konuşmaya başlamadan önce arkadaşının konuşmasını bitirmesini beklemesini söylemek gerekebilir.

Akranların ilk başlarda hakkında konuşacakları konuları belirlerken yetişkinlerin yardımcı olması gerekebilir. Örneğin, otizmli bir çocuk, oyuncak bir araba yaparken bir başkasıyla konuşabilir. Her iki çocuğa da oyuncağın farklı parçaları dağıtılabilir. Böylece çocuklar oyuncağı birlikte monte ederken, ‘Tekerleği tak’ veya ‘İşte kapısı’ gibi bas-konuşlara ses kaydı yapılmış konuşmaları kullanabilirler veya bir yap-bozun parçalarını birleştirirken ‘Bu bir elma’ veya ‘Bak, bir muz’ gibi ses kaydı yapılmış konuşmalar iki çocuk arasında paylaştırılabilir.

Sözel iletişim becerisi geliştirmek planlı, kararlı ve tutarlı olmayı gerektirir, çoğu zaman oldukça zor durumlarla karşı karşıya kalınabilir. Otizmli çocuklar ve aileleriyle uzun yıllar boyunca yaptığımız çalışmalar, eğitmen ve ailelerin çocuklarına sözel iletişim becerilerinin öğretiminde çok başarılı olduğu ve karşılaşılan problemlerin üstesinden gelebildikleri göstermiştir.

Doç.Dr. Binyamin Birkan

Kategori: Yazarlar